|
OCHRONA
DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
Jednym
z zadań statutowych Gorczańskiego Parku Narodowego, jest ochrona
dziedzictwa kulturowego, na które składają się szałasy
pasterskie, budowle sakralne, mieszkalne i inne pamiątki
historyczne, m.in.: groby partyzanckie, miejsca walk i katastrofy
samolotu. Większoś z wymienionych obiektów stanowi własnoś
prywatną.
Wędrując
po gorczańskich szlakach najczęściej spotykamy szałasy
pasterskie, które zastąpiły prymitywne schronienia dla
pasterzy, ustawiane wcześniej z głazów, gałęzi i kory drzew.
Najstarsze pochodzą z przełomu XIX i XX wieku, kiedy w górach
wypasano liczne stada owiec i bydła.
W zależności
od liczby szałasów w obrębie polany, jak i ich położenia względem
siebie, wyróżnić można zabudowę:
-
jednoszałasową - gdy występują pojedynczo, najczęściej na małych
polanach /np. pol. Solnisko/
- grupową - tworzą zespół obiektów usytuowanych bezładnie
w obrębie całej polany /np. pol. Jankówki/
- przysiółkową - która obejmuje kilka skupisk budynków,
jak np. na pol. Gorc Porębski
- pasmową- kiedy obiekty ustawione są w określonym porządku,
np. wzdłuż drogi, jak ma to miejsce na pol. Podskały lub pol.
Centyrz /już poza granicami Parku/.
Niegdyś
szałasy spełniały funkcje mieszkalne, mieszkalno - gospodarcze
lub gospodarcze, które w zasadniczy sposób decydowały o wyglądzie
obiektu. Najprostsze szałasy mieszkalne, zwane kolibami, izbicami,
budami lub szopami, były jednoizbowe. Powstawały także obiekty
dwu - lub trzyizbowe, o bardziej rozbudowanym wnętrzu, mieszczącym
przedsionek, izbę właściwą i komorę. Szałasy gospodarcze,
zwane lokalnie stajniami, szopami lub budami, posiadały jedno bądź
dwa wnętrza dla inwentarza, a w przypadku budowli trzywnętrzowej
- dodatkowe pomieszczenie zwane boiskiem lub wozownią. Niektóre
łączyły funkcje mieszkalne i gospodarcze. Składały się wówczas
z dwóch lub trzech izb: mieszkalnej i inwentarskiej, czasem połączonej
z boiskiem wozownią. Lokalnie nazywano je okołami lub kolibami.
W zależności
od usytuowania wejścia do obiektu wyróniamy szałasy wąskofrontowe
/z wejściem od strony szczytowej/ lub szerokofrontowe /wejście
od strony frontowej/. W zdecydowanej przewadze budowano je z
drewna. Pod względem konstrukcyjnym przypominają tradycyjne domy
we wsi. Fundamentami są najczęściej duże kamienie, zwane
"peckami", rozlokowane pod narożnikami budynku.
Niekiedy fundament uzupełnia podmurówka z kamieni polnych, ułożonych
na glinie. Ściany zewnętrzne są drewniane, wysokozrębowe, o
konstrukcji wieńcowo - węgłowej, która powoduje że ciężar
budynku przenoszony jest na jego naroża. Nowsze szałasy posiadają
konstrukcję słupowo - ryglową, z oszalowaniem z desek. Dach szałasu
ma najczęściej konstrukcję krokwiowo - jętkową. Jego połać
przykrywają deski /pierwotnie "darte" z drewnianych
kloców, tzw. dranice/, które zastąpiły dawniej stosowane
gonty. Nad pomieszczeniami inwentarskimi znajdują się stropy,
wykonane z desek lub okrąglaków. Przy większej rozpiętości
dachu wbudowywano tragarze. Utworzony w ten sposób strych spełniał
kiedyś funkcję magazynową. Nad częścią mieszkalną, ze względów
bezpieczeństwa pożarowego, brak stropu. W szałasach
mieszkalnych, znajdują się jedno lub dwa dwudzielne okna.
Ponadto niektóre budowle posiadają oszalowane pionowo deskami
fragmenty ścian oraz poziomo zabite szpary między belkami, które
gdzie indziej są uszczelnione mchem lub trawą. Niekiedy
stosowano ocieplenie w formie obicia płatami kory świerkowej.
W
zachowanych do dziś szałasach oglądać można interesujące
detale architektoniczne, świadczące o pomysłowości
budowniczych. I tak w celu zabezpieczenia przed rozsuwaniem się
całej konstrukcji, na wystających w narożach budynku belkach,
znajdują się bukowe kliny, tzw. teble. W innych przypadkach
skrzydła drzwiowe zamontowane są na pionowym słupku - tzw.
wrotolu i poziomych ryglach - spągach. Górne i dolne przedłużenie
słupka umocowane jest do progu i ocapu drewnianymi lub żelaznymi
jarzmami. Zachowały się też interesujące zamki - w formie
drewnianego, odpowiednio żłobionego rygla, na metalowy lub
drewniany klucz.
Szałasy
nie posiadają stałego wyposażenia, oprócz paleniska i zbitej z
desek pryczy, czyli wyrka dla bacy. Bardzo rzadko w izbie
mieszkalnej znajduje się piec z polnych kamieni, a do wyjątków
należy drewniana podłoga (z desek kładzionych na legarach), w
której przy jednej ze ścian pozostawiony jest duży otwór -
jako palenisko watry . W innych, podłogę zastępuje gliniana
polepa lub ułożone płaskie kamienie.
Doskonałe
proporcje budynku i ich wkomponowanie we wnętrze polany sprawia,
że obiekty te świetnie harmonizują z gorczańskim krajobrazem.
Jedynym
i najbardziej znanym zabytkiem sakralnym na terenie Parku jest
"Bulandowa kapliczka" wzniesiona w 1904 roku przez
Tomasza Chlipałę - legendarnego "Bulandę". Na uwagę
zasługują także miejsca potyczek partyzanckich z czasów II
wojny światowej /na polanie Stawieniec czy w pobliżu polany
Bieniowe/ oraz miejsce katastrofy "Liberatora" przy
polanie Pańska Przehybka.
źródło:
Gorczański Park Narodowy, dodano: 09.12.2005
|
